Mối tương quan giữa đất và nước trong ao nuôi trồng thủy sản

1. Vai trò của đất và nước trong hệ sinh thái ao nuôi

Trong ao nuôi trồng thủy sản, đất và nước là hai yếu tố môi trường có mối quan hệ chặt chẽ và tác động qua lại lẫn nhau. Đất đáy ao không chỉ là nền tảng vật lý mà còn đóng vai trò như một "bộ lọc sinh học", hấp thu, lưu giữ và giải phóng các chất dinh dưỡng, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng nước. Ngược lại, các quá trình xảy ra trong cột nước, như dòng chảy, sự phân hủy hữu cơ hay hoạt động của sinh vật, sẽ quyết định sự hình thành và biến đổi của lớp bùn đáy ao.

2. Sự hình thành lớp bùn đất đáy ao

Ở các ao mới xây dựng, hàm lượng chất hữu cơ và dinh dưỡng trong đất đáy thường thấp. Đặc biệt, tại các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, đất đáy ao có thành phần sét cao, thường đi kèm với pH thấp. Khi nước được đưa vào ao, một loạt quá trình biến đổi vật chất diễn ra và hình thành lớp bùn đáy ao.

Nguồn gốc của lớp bùn bao gồm:

- Sự xói mòn từ bờ ao, dòng nước chảy tràn.

- Vật chất hữu cơ từ phân bón, thức ăn thừa, xác phiêu sinh vật và động vật nuôi.

- Sự lắng tụ của các hạt khoáng như cát, sét, phù sa theo thứ tự kích thước.

Các nghiên cứu của Boyd (1976, 1977, trích dẫn trong Boyd, 1995) chỉ ra rằng quá trình lắng đọng – tái lơ lửng – tái lắng liên tục đã sắp xếp các hạt ở đáy ao: lớp sét mịn thường nằm sâu nhất, trong khi các hạt thô hơn lại nằm ở lớp trên, tiếp giáp với nước.

Theo thời gian, lớp bùn đáy ao dày thêm trung bình 0,5 – 1 cm/năm.

3. Tích lũy và phân hủy chất hữu cơ trong bùn đáy

Các nguồn chất hữu cơ chủ yếu lắng xuống đáy ao bao gồm phân bón hữu cơ, thức ăn dư thừa và xác động – thực vật. Dưới tác động của vi sinh vật, các chất hữu cơ dễ phân hủy (carbohydrate, protein, chất xơ hòa tan) sẽ bị phân giải nhanh chóng. Ngược lại, những hợp chất khó phân hủy như cellulose phức hợp hay lignin thường tích tụ lại, góp phần hình thành lớp bùn khó phân hủy.

Do sự lắng và tái lắng diễn ra liên tục, lớp bùn đáy không đồng nhất, nhưng thường ghi nhận hàm lượng hữu cơ cao nhất ở lớp bề mặt (Munsiri và cộng sự, 1995).

4. Cân bằng hữu cơ trong đất đáy ao

Mặc dù lượng hữu cơ lắng đọng liên tục, hàm lượng chất hữu cơ trong bùn đáy không tăng vô hạn. Sau một số vụ nuôi (thường 4–5 vụ), hàm lượng hữu cơ trong đất đạt đến trạng thái cân bằng: tốc độ phân hủy hàng năm xấp xỉ bằng với lượng hữu cơ được bổ sung. Đây là hiện tượng đã được Avnimelech (1984) và Boyd (1995) chứng minh.

5. Ý nghĩa quản lý

Đối với ao mới: cần cải tạo và bón vôi để điều chỉnh pH, tăng khả năng đệm của đất.

Trong quá trình nuôi: cần quản lý thức ăn, hạn chế dư thừa để giảm lượng hữu cơ tích tụ.

Về lâu dài: cần có biện pháp nạo vét hoặc cải tạo định kỳ nhằm duy trì cân bằng giữa đất và nước, giúp hệ sinh thái ao ổn định, hạn chế hiện tượng phú dưỡng và ô nhiễm đáy ao.

6. Ao mới đào hoặc mới cải tạo có dễ thành công hơn không?

Thực tế cho thấy, ao mới đào hoặc vừa cải tạo thường dễ đạt hiệu quả nuôi trồng thủy sản cao hơn trong những vụ đầu tiên. Nguyên nhân chính là:

• Hàm lượng chất hữu cơ trong đất đáy thấp

Ở ao mới, bùn đáy chưa tích tụ nhiều chất hữu cơ, nên ít xảy ra hiện tượng phân hủy yếm khí sinh ra khí độc (H₂S, NH₃, CH₄).

Môi trường đáy ao thông thoáng, ít mùi hôi, thuận lợi cho tôm cá sinh trưởng.

• Ít mầm bệnh tồn lưu

Ao cũ qua nhiều vụ nuôi thường tích tụ mầm bệnh (vi khuẩn, nấm, ký sinh trùng).

Ao mới cải tạo, lớp bùn cũ được loại bỏ hoặc giảm thiểu, nên rủi ro bệnh tật thấp hơn.

• Điều kiện hóa học ổn định hơn

Đất đáy mới thường giàu khoáng, ít bị chua hóa do tích lũy lâu dài.

Khi được bón vôi, xử lý đúng kỹ thuật, pH và độ kiềm dễ kiểm soát, giúp hệ vi sinh và thủy sinh vật phát triển cân bằng.

*Tuy nhiên, cũng cần lưu ý:

- Ao mới có thể thiếu vi sinh vật có lợi và chất dinh dưỡng nền, nên cần bón vôi, gây màu và gây nuôi vi sinh ngay từ đầu.

- Sau 4–5 vụ, nếu không quản lý tốt (hạn chế dư thừa thức ăn, nạo vét định kỳ), ao sẽ tích tụ hữu cơ nhiều và nguy cơ ô nhiễm đáy – nước sẽ tăng dần.

👉 Vì vậy, ao mới đào hoặc vừa cải tạo thường dễ “trúng” trong 1–2 vụ đầu, nhưng hiệu quả lâu dài phụ thuộc rất lớn vào công tác quản lý môi trường, đặc biệt là việc kiểm soát thức ăn và xử lý bùn đáy định kỳ.