Thuốc và Hóa Chất Dùng Trong Nuôi Trồng Thủy Sản

1. Một số khái niệm cơ bản

Theo Quy chế khảo nghiệm giống thủy sản, thức ăn, thuốc, hóa chất và chế phẩm sinh học dùng trong nuôi trồng thủy sản của Bộ Thủy sản, thuốc và hóa chất là những chất hoặc hợp chất có nguồn gốc từ động, thực vật, vi sinh vật, khoáng chất hoặc hóa học, được sử dụng nhằm:

• Phòng, chẩn đoán và chữa bệnh cho động vật thủy sản.
• Phục hồi, điều chỉnh hoặc cải thiện chức năng sinh lý của cơ thể vật nuôi.

Các sản phẩm này bao gồm: dược phẩm, hóa chất, vaccine, hormone, chế phẩm sinh học và một số vi sinh vật có lợi dùng trong thú y thủy sản.

2. Cơ chế tác dụng của một số loại thuốc và hóa chất

2.1. Thuốc sát trùng

Hoạt động chủ yếu theo cơ chế oxy hóa và tẩy rửa bề mặt, giúp tiêu diệt vi sinh vật gây bệnh, làm sạch môi trường nước và dụng cụ nuôi.

2.2. Kháng sinh

Tác động bằng cách ức chế quá trình tổng hợp acid nucleic hoặc protein của vi khuẩn, ngăn chặn sự phát triển và tiêu diệt mầm bệnh.

2.3. Zeolite và các chế phẩm sinh học

• Zeolite hấp thu khí độc NH₃ thông qua cơ chế trao đổi ion giữa Na⁺ và NH₄⁺, giúp cải thiện chất lượng nước.
• Chế phẩm sinh học hoạt động bằng cách cạnh tranh và ức chế vi sinh vật có hại, đồng thời tăng cường vi khuẩn có lợi trong hệ sinh thái ao nuôi.

2.4. Cơ chế đề kháng thuốc

Một số vi khuẩn có thể biến đổi điểm đích tác động của thuốc hoặc sản sinh enzyme phân giải thuốc, làm giảm hiệu quả điều trị và hình thành dòng vi khuẩn kháng thuốc.

3. Các yếu tố ảnh hưởng đến tác dụng của thuốc và hóa chất

3.1. Yếu tố môi trường

• Nhiệt độ, độ cứng nước, và pH đều ảnh hưởng đến tốc độ phản ứng hóa học, khả năng hòa tan và hiệu quả của thuốc.

3.2. Phương thức sử dụng thuốc

Các hình thức phổ biến gồm cho ăn, ngâm, hoặc tiêm – mỗi cách đều có ưu và nhược điểm riêng.

4. Phương pháp sử dụng thuốc trong nuôi trồng thủy sản

4.1. Cho ăn

• Thuốc được hấp thu qua niêm mạc dạ dày và ruột non.
• Ưu điểm: tiện lợi, an toàn, dễ thực hiện.
• Nhược điểm: hiệu quả hấp thu phụ thuộc vào tình trạng tiêu hóa, thành phần thức ăn và tính chất thuốc. Một số thuốc có thể bị phá hủy trong môi trường acid hoặc bởi enzyme tiêu hóa. Ngoài ra, thuốc dễ thất thoát ra môi trường ao nuôi và gây kích ứng nếu có mùi khó chịu.

4.2. Ngâm

• Thường áp dụng trong trại giống để xử lý bệnh nhiễm trùng hoặc hormon chuyển đổi giới tính.
• Khi sử dụng, cần chú ý liều lượng, thời gian ngâm và nguồn cung cấp oxy.
• Ví dụ liều lượng thông dụng:
  • BKC: 10 mg/l trong 5–10 phút
  • 2 mg/l trong 60 phút
  • 1 mg/l trong vài giờ

4.3. Tiêm

• Thuốc được khuếch tán thụ động từ mô vào máu, hấp thu nhanh và hiệu quả cao.
• Ưu điểm: tác dụng nhanh, hiệu quả rõ.
• Nhược điểm: yêu cầu vô trùng, thao tác kỹ thuật cao, chi phí lớn, có thể gây đau hoặc stress cho vật nuôi.
• Thường chỉ áp dụng cho cá bố mẹ trong các trường hợp tiêm hormon kích thích sinh sản.

5. Nguyên tắc chung khi sử dụng thuốc và hóa chất

1. Chẩn đoán chính xác bệnh trước khi xử lý.
2. Nắm rõ đặc tính và hướng dẫn sử dụng của từng loại thuốc, hóa chất.
3. Dùng đúng liều lượng, đúng cách theo khuyến cáo.
4. Tuân thủ thời gian ngưng sử dụng thuốc để đảm bảo an toàn thực phẩm.
5. Hạn chế tối đa việc dùng kháng sinh trong phòng bệnh, ưu tiên biện pháp sinh học.
6. Ghi chép đầy đủ quá trình sử dụng thuốc và hóa chất.
7. Đảm bảo an toàn cho người nuôi và môi trường xung quanh.

6. Nhược điểm và tác hại khi lạm dụng thuốc, hóa chất

• Gây ảnh hưởng đến nguồn thức ăn tự nhiên trong ao.
• Tiêu diệt vi sinh vật có lợi, làm suy giảm quá trình phân giải chất hữu cơ.
• Ảnh hưởng sức khỏe vật nuôi: gây chậm lớn, giảm khả năng sinh sản.
• Hình thành vi khuẩn kháng thuốc, khó điều trị trong các vụ nuôi sau.
• Tồn dư thuốc trong cơ thể thủy sản có thể gây nguy hại cho người tiêu dùng.
• Làm giảm niềm tin và tâm lý an toàn thực phẩm đối với sản phẩm thủy sản.

7. Kết luận

Việc sử dụng thuốc và hóa chất trong nuôi trồng thủy sản là cần thiết, nhưng phải được thực hiện đúng cách, đúng liều lượng và có kiểm soát. Người nuôi cần ưu tiên các giải pháp sinh học, chế phẩm vi sinh, kết hợp với quản lý môi trường ao nuôi hợp lý để hướng tới mô hình nuôi bền vững, an toàn và hiệu quả kinh tế cao.