Khoáng đa lượng trong nuôi trồng thủy sản: Vai trò của Canxi (Ca), Phospho (P) và Magie (Mg)

1. Vai trò của Canxi (Ca) và Phospho (P)

Canxi (Ca) và Phospho (P) là hai khoáng đa lượng thiết yếu, giữ vai trò quan trọng trong quá trình hình thành và phát triển hệ xương của động vật thủy sản. Ở cá, hàm lượng canxi trong xương và vảy rất cao — riêng ở vảy cá rô phi, Ca chiếm khoảng 19–21%.

Trong giai đoạn sinh sản hoặc khi khẩu phần thiếu canxi, hàm lượng Ca trong cơ thể cá có xu hướng giảm do Ca được huy động từ vảy để phục vụ các hoạt động sinh lý. Tỷ lệ Ca/P trong xương và vảy cá thường dao động từ 1,5–2,1, trong khi tỷ lệ này trong toàn cơ thể khoảng 0,7–1,6.

Ngoài chức năng tạo nên cấu trúc xương, canxi còn tham gia vào nhiều quá trình sinh lý quan trọng như:

• Đông máu và co cơ,
• Dẫn truyền thần kinh,
• Duy trì áp suất thẩm thấu và cân bằng điện giải trong cơ thể.

Trong khi đó, phospho đóng vai trò trung tâm trong chuyển hóa năng lượng và trao đổi chất, là thành phần cấu tạo của:

• Adenosine Triphosphate (ATP) – hợp chất cao năng,
• Phospholipid (thành phần của màng tế bào),
• ADN, ARN và một số coenzyme.

Nhờ vậy, phospho có ảnh hưởng trực tiếp đến sinh trưởng, sinh sản, chuyển hóa dinh dưỡng và ổn định pH trong cơ thể thủy sản.

2. Cơ chế hấp thu Ca và P ở động vật thủy sản

Ở động vật trên cạn, Ca chủ yếu được hấp thu từ thức ăn. Tuy nhiên, động vật thủy sản – đặc biệt là loài nước mặn – có khả năng hấp thu Ca trực tiếp từ nước thông qua mang, da hoặc qua việc uống nước biển.

Cá biển có thể hấp thu 40–52% lượng Ca từ nước biển so với lượng cung cấp qua thức ăn, nhờ môi trường chứa nhiều ion Ca, Na, Cl, Mg. Ngược lại, cá nước ngọt hầu như không hấp thu được Ca từ môi trường, vì chúng uống nước rất ít.

Về Phospho, lượng P hòa tan trong nước biển thường rất thấp (<0,1 mg/l), do đó lượng P hấp thu trực tiếp từ nước chỉ chiếm khoảng 1% so với lượng lấy từ thức ăn.

Từ đó có thể thấy:

• Canxi có thể được điều chỉnh linh hoạt theo môi trường – chỉ khi nước quá mềm hoặc thức ăn thiếu Ca thì mới xảy ra thiếu hụt.
• Phospho chủ yếu được cung cấp từ thức ăn, vì khả năng hấp thu P từ nước là rất thấp.

3. Dấu hiệu thiếu hụt khoáng chất

• Thiếu Phospho (P): cá giảm tăng trưởng, hiệu quả sử dụng thức ăn kém, giảm hàm lượng khoáng trong xương và vảy. Ở cá chép còn ghi nhận tình trạng tăng tích mỡ, giảm nước trong cơ thể và giảm P trong máu.
• Thiếu Canxi (Ca): ảnh hưởng đến quá trình tạo xương, vỏ giáp xác mỏng yếu, dễ gãy, co giật hoặc bơi lờ đờ.

4. Dạng Canxi và Phospho sử dụng trong thức ăn

Khả năng hấp thu khoáng phụ thuộc vào dạng khoáng sử dụng, hàm lượng và thành phần thức ăn.
Ở cá chép, khi bổ sung:

• 0,68% Ca trong khẩu phần, cá hấp thu:
  • 58% ở dạng calcium lactate,
  • 37% ở dạng tribasic calcium phosphate,
  • 27% ở dạng calcium carbonate.

Tuy nhiên, hàm lượng P cao trong thức ăn có thể làm giảm hấp thu Ca từ 20–34%.

Tương tự, hiệu quả sử dụng P phụ thuộc vào dạng hóa học của P và loài nuôi.
Các dạng monobasic phosphate của Na và K được đánh giá là hiệu quả nhất cho các loài như cá chép, rô phi, cá da trơn và cá hồi. Trong khi đó, monobasic calcium phosphate là dạng calci-phosphate dễ hấp thu nhất.

5. Nhu cầu Ca và P khuyến nghị

6. Vai trò của Magie (Mg)

Magie là khoáng chất cần thiết cho hoạt động của nhiều enzyme và phản ứng phosphoryl hóa trong cơ thể. Mg tham gia tích cực vào chuyển hóa năng lượng tại gan, giúp tăng hoạt lực biến dưỡng.

• Trong nước biển, hàm lượng Mg khá cao (~1.350 mg/l), do đó cá và tôm biển có thể hấp thu trực tiếp qua mang hoặc da và đào thải phần dư thừa.
• Tuy nhiên, trong môi trường nước ngọt hoặc độ mặn thấp, động vật thủy sản phải nhận Mg từ thức ăn để đảm bảo sinh trưởng.

Thí nghiệm cho thấy:

• Tôm thẻ chân trắng bổ sung 0,12% Mg trong thức ăn cho tốc độ tăng trưởng tốt hơn (Liu, 1997).
• Mức 0,3% Mg được xem là phù hợp cho các loài tôm khác.

Thiếu Magie gây ra các biểu hiện như:

• Giảm tăng trưởng, giảm ăn, cá lờ đờ, tỷ lệ chết cao,
• Giảm hàm lượng Mg trong cơ thể.

Ở cá nước ngọt, khi nồng độ Mg trong nước khoảng 1,35 – 3,5 g/l, nhu cầu Mg trong thức ăn vào khoảng 0,04 g/kg.

7. Kết luận

Khoáng đa lượng như Canxi, Phospho và Magie giữ vai trò không thể thiếu trong sinh trưởng, trao đổi chất và sức khỏe của động vật thủy sản. Việc bổ sung khoáng hợp lý vào khẩu phần ăn giúp:

• Cải thiện cấu trúc xương – vỏ,
• Tăng khả năng sinh trưởng và hiệu quả sử dụng thức ăn,
• Duy trì cân bằng điện giải và chức năng sinh lý ổn định.

Đối với từng đối tượng nuôi, người nuôi cần theo dõi hàm lượng khoáng trong nước và thức ăn, đồng thời lựa chọn dạng khoáng dễ hấp thu để đảm bảo hiệu quả tối ưu và tránh lãng phí.