BỆNH TRÙNG LOA KÈN (Peritrichs) TRÊN TÔM – NGUYÊN NHÂN, NHẬN BIẾT VÀ CÁCH XỬ LÝ

Trùng loa kèn là nhóm đơn bào thuộc lớp Peritricha, thường gặp ký sinh trên tôm, cá và nhiều loài thủy sản ở Việt Nam. Khi tôm bị nhiễm nặng, trùng bám nhiều trên mang, chân, cơ mang… gây ảnh hưởng hô hấp, giảm ăn và chậm lớn.

1. Tác nhân gây bệnh – nhóm trùng hình “loa kèn” đặc trưng

Trùng loa kèn gồm nhiều giống khác nhau, nhìn dưới kính hiển vi có hình loa kèn hoặc chuông úp ngược, phần trước to – phần sau nhỏ, phía sau có cuống để bám.

Các nhóm thường gặp trên tôm cá Việt Nam:

Thuộc họ Vorticellidae

• Giống Vorticella
  Sống đơn độc, có cuống mảnh co rút được, cơ thể giống cái chuông úp ngược, có 1 vòng lông xoắn ngược chiều kim đồng hồ. Màu không rõ, hơi vàng hoặc xanh nhạt.
• Giống Zoothamnium
  Sống thành tập đoàn, mỗi nhánh có thể co rút riêng. Cuống phân nhánh nhiều tầng. Hình dạng tế bào giống Vorticella nhưng sống thành chùm.

Thuộc họ Epistylididae

• Giống Epistylis
  Hình dạng tương tự Zoothamnium nhưng cuống không co rút. Nhân lớn hình “xúc xích”, cuống phân nhánh đều hoặc so le.

Thuộc họ Apiosomatinae

• Giống Apiosoma
  Hình phễu lộn ngược, phía trước có 3 vòng lông tơ tạo xoáy hút thức ăn. Phía sau là cuống nhỏ có đĩa bám hoặc lông bám. Nhân lớn hình nón lộn ngược.

Đặc điểm chung của trùng loa kèn

• Sống bám trên ký chủ bằng cuống.
• Lấy dinh dưỡng bằng cách lọc vi sinh – hữu cơ trong nước.
• Sinh sản vô tính bằng cách phân đôi dọc cơ thể, hoặc sinh sản tiếp hợp.
• Kích thước thay đổi tùy loài (13–80 micromet).

2. Dấu hiệu nhiễm bệnh trên tôm

Trùng loa kèn ký sinh ở:

• Mang tôm (vị trí phổ biến nhất)
• Chân bơi, chân ngực
• Giáp đầu ngực, thân tôm
• Bề mặt cơ quan mang, phần phụ

Biểu hiện dễ nhận biết

• Mang tôm bám lớp trắng đục, trắng xám hoặc mờ.
• Tôm giảm ăn, bơi yếu, hay nổi đầu (do thiếu oxy).
• Tôm chậm lớn, lột xác kém.
• Ấu trùng tôm khi nhiễm nặng dễ chết rải rác.

Trường hợp nặng

Trùng bám nhiều làm:

• Mang khó trao đổi khí → tôm thiếu oxy → bỏ ăn, suy yếu.
• Tăng nguy cơ bám bẩn (vi khuẩn, nấm) kèm theo.
• Tôm dễ mắc thêm bệnh cơ hội.

3. Môi trường và thời điểm bệnh thường xuất hiện

Trùng loa kèn phân bố rộng ở: Nước ngọt, Nước lợ, Nước mặn

Tại Việt Nam:

• Miền Bắc: bệnh thường gặp vào mùa xuân, mùa thu, mùa đông
• Miền Nam: thường xuất hiện nhiều vào mùa mưa (nước dơ, hữu cơ tăng)

Điều kiện thuận lợi để trùng loa kèn phát triển:

• Ao nhiều hữu cơ, nước xanh đậm, nhiều bùn đáy.
• Tôm yếu, sức đề kháng giảm.
• Mật độ thả dày.
• Thức ăn dư thừa → tăng chất hữu cơ → tạo môi trường cho trùng phát triển.

4. Chẩn đoán

Lấy mẫu kiểm tra dưới kính hiển vi:

• Cạo nhớt mang hoặc chân tôm.
• Nếu thấy các tế bào hình chuông/loa kèn, có vòng lông rung → xác định nhiễm trùng loa kèn.

5. Phòng bệnh – quan trọng nhất trong nuôi tôm

5.1. Quản lý ao nuôi và nguồn nước

• Dọn ao kỹ, bón vôi CaO 7–10 kg/100 m².
• Hạn chế chất hữu cơ, tránh để đáy ao dơ.
• Lọc nước đầu vào, diệt tạp kỹ bằng chlorine hoặc KMnO₄ theo đúng liều.
• Duy trì pH, kiềm, độ trong phù hợp.
• Sục khí đầy đủ để tránh vùng thiếu oxy đáy ao.

5.2. Kiểm soát mật độ

• Không thả quá dày (mật độ cao tăng tỷ lệ nhiễm bệnh lên 4–12 lần theo Hà Ký 1963).

5.3. Thức ăn

• Cho ăn vừa đủ, tránh dư thừa → hạn chế hữu cơ.

6. Cách xử lý bệnh (áp dụng cho tôm và cá giống)

Lưu ý: Các biện pháp dưới đây phù hợp cho cá; trong nuôi tôm cần điều chỉnh để tránh sốc.

6.1. Đối với cá giống (tài liệu cũ)

• Tắm nước muối NaCl 2–3% trong 5–15 phút.
• Tắm CuSO₄ 3–5 ppm trong 5–15 phút hoặc tạt ao 0,5–0,7 ppm.

6.2. Đối với tôm thẻ, tôm sú – khuyến cáo hiện nay

Không tắm trực tiếp như cá, thay vào đó:

Giảm trùng bám bằng cách cải thiện môi trường

• Thay nước 20–30% nếu điều kiện cho phép.
• Dùng chế phẩm vi sinh để giảm hữu cơ.
• Sục khí mạnh hơn để hỗ trợ mang tôm.

Diệt trùng ngoài môi trường

• Có thể dùng Chlorine liều 10–15 ppm (diệt trong ao rỗng hoặc quạt nước mạnh, không dùng khi có tôm).
• Với ao đang nuôi:
  • Iodine 0,3–0,5 ppm
  • BKC 0,3–0,5 ppm
  • Hoặc các sản phẩm trị ký sinh chuyên dụng (theo chỉ định của nhà SX).

Tăng sức đề kháng cho tôm

• Bổ sung Vitamin C, men tiêu hóa, khoáng tổng hợp.
• Luôn giữ oxy ≥ 5 mg/L.

7. Kết luận

Trùng loa kèn là nhóm ký sinh phổ biến trong môi trường nước bẩn, hữu cơ cao, gây hại chủ yếu trên mang tôm làm giảm hô hấp và tăng tỉ lệ chết khi nặng. Quản lý môi trường sạch – giảm hữu cơ – kiểm soát mật độ là yếu tố quan trọng nhất để phòng bệnh.